Izvor: Filmske radosti
Autor: Branko Radaković
20/11/2010
Filmovi na prostorima bivših jugoslovenskih država krajem XIX i u prvoj polovini XX veka
Prva javna projekcija filmova na prostorima bivših jugoslovenskih država održana je u Beogradu 6. juna 1896. u kafani „Zlatni krst“ na Terazijama. Tada je publika videla filmove sa prve javne projekcije na svetu koja je održana 28. decembra 1895. u Parizu. Program je bio sačinjen od devet filmova, među kojima su bili i „Ulazak voza u stanicu“, „Rušenje zida“ i „Kupanje u moru“.
Te 1896. projekcije su održane i u Novom Sadu, Zagrebu i Ljubljani. Već sledeće godine lionski fotograf Andre Kar je organizovao drugu značajnu projekciju koja je važna zbog toga što su tada prikazani prvi filmovi snimljeni na našim prostorima: „Tramvajska stanica na Terazijama“, „Izlaženje radnika iz fabrike duvana“, „Kraljev povratak iz Sofije“, „Šetnja na Kalemegdanu“ i „Polazak njegovog veličanstva iz dvora u sabornu crkvu“. Najstariji do danas sačuvani film urađen na teritoriji Srbije „Krunisanje Kralja Petra I“ snimio je 1904. britanski snimatelj Frenk Storm Moteršo.
Bitoljski fotograf Milton Manaki 1907. snimio je kamerom žene koje predu vunu i film nazvao „Prelje“. Pored toga snimio je još i filmove: „Panađur“, „Folklorni motivi“, „Seoski običaji“, „Mladoturske manifestacije u Bitolju“, „Vešanje Makedonaca“ i „Ulazak srpske vojske u Bitolj“, dok mu je najznačajniji i najpotpuniji film „Poseta sultana Rešada Solunu i Bitolju“ iz 1911.
Filmski entuzijasta i vlasnik bioskopa u Somboru Ernest Bošnjak je 1909. kupio kameru i snimio film „U državi Terpsihore“. Pokušao je da proizvede i igrane filmove: „Laži radi mene“ (1923), „Faun“ (1924.) i „Moja draga kolevka“ (1924.).
Veoma zanimljiva pojava je i novosadski maturant Vladimir Totović koji je srednju školu pohađao u Budimpešti. Tamo je glumio u nekoliko mađarskih filmova, a po povratku u Novi Sad, Totović je režirao i napisao scenario za film „Detektiv kao lopov“, u kome je i glumio. Nakon toga je u Beču ostvario nekoliko uloga, da bi mu karijera bila prekinuta pozivom u vojsku. 1917. poginuo je na italijanskom frontu.
Veoma značajan autor iz tog vremena je i glumac Ilija Stanojević Čiča koji je režirao 1911. naš prvi igrani film „Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa“. Snimatelj filma bio je Francuz Luj de Beri, a producent Svetozar Botorić.
U Beogradu su u to vreme delovali i braća Savić. Boža, Pera i Svetolik Savić su proizveli dosta dokumentarih i jedan igrani film koji se zvao „Jadna majka“. Premijera ovog filma je održana aprila 1912.
Slavko Jovanović je 1912. počeo samostalno da snima dokumentarne materijale o događanjima u Beogradu. Zanat snimatelja je naučio od tada već iskusnih filmadžija iz inostranstva.
Pionir hrvatske kinematografije Josip Karaman kupio je filmsku kameru 1910. godine i snimio te iste godine dokumentarne filmove: „Sokolski slet u Splitu“ i „Procesija svetog Duje“. 1911. snimio je još i dokumentarac „Sprovod splitskog načelnika Vicka Mihaljevića“ i prestao da snima iz nepoznatih razloga. Te 1911. Josip Hala snimio je dva dokumentarca: „Plitvička jezera“ i „Sinjska alka“ i nastavio da se bavi filmom. Još dugo je delovao kao filmski snimatelj.
U Hrvatskoj su veoma aktivni bili i Hamilkar Bošković i Teodor Milić. Oni su osnovali i vodili preduzeće za snimanje filmova koje će snimiti čak pet igranih filmova: „Tko“, „Vragoljanka“, „Mokra pustolovina“, „Dvije sirotice“ i „Dama u crnoj krinki“. Preduzeće se na žalost ugasilo 1923, tako da nije postojala kontinuirana proizvodnja filmova i postojali su mnogobrojni pokušaji usamljenih pojedinaca ali bez zapaženijih rezultata.
Još jedno poznato ime hrvatske kinematografije koje ne treba izostaviti je Oktavijan Miletić koji je pre svega bio snimatelj ali je i režirao filmove, te je i autor prvog hrvatskog igranog filma „Lisinski“ iz 1944. Još neki od naslova koje je režirao su: „Na žalost samo san“ iz 1932, „Poslovi konzula Dorgena“ iz 1933, „Šešir“ iz 1937. i druge. Po njegovom imenu 1991. nazvana je stručna filmska nagrada „Oktavijan“, te je tako ovaj filmski stvaraoc otrgnut od zaborava.
U Srbiji je Petar Dobrinović 1922. po scenariju Lazara Markovića režirao kratku dramu „Tragedija naše dece“ koji se bavio problemom alkoholizma koji je snimljen po zadatku Državne radionice za izradu filmova pri Ministarstvu narodnog zdravlja. Za tu Državnu radionicu Milutin Bata Nikolić i Mihailo Mihailović su 1923. snimili poučna ostvarenja: „Greh alkohola“ i „Doktor Tokerama“.
U Beogradu je Kosta Novaković, inače rodom iz Čačka, apotekar i vlasnik bioskopa „Kasina“, snimio 1927. kratki igrani film „Kralj Čarlstona“, a iste te godine i dugometražni „Grešnica bez greha“ u kome između ostalih glumi čuvena Žanka Stokić. To je bio i jedini njen film u kome je igrala.
Kosta Novaković režirao je 1939. i dokumentarni film „Proslava 550-godišnjice Kosovske bitke“. Zanimljivo je spomenuti da je Novaković tokom rada na filmu „Grešnica bez greha“ snimio i slobodnije scene koje nisu ušle u finalnu verziju, tako da pripada grupi prvih srpskih reditelja koji su se bavili temom erotike, dok su u Srbiji prvi erotski i pornografski filmovi strane produkcije stigli početkom XX veka.
Najveća međuratna erotska zvezda sa naših prostora bila je slovenačka glumica Ida Kravanja, poznatija kao Ita Rina. Nju je proslavio film češkog reditelja Gustava Mahatija „Erotikon“ iz 1929. Pre Drugog svetskog rata snimljen je i naš prvi etno pornić „Bugarin“.
Svakako treba spomenuti i Belu, suprugu Miroslava Krleže koja se pojavljuje u filmu pornografskog sadržaja. Zbog tog filma nastala je velika gužva jer je Krleža bio Titov prijatelj. 1928. filmski kritičar Boško Tokin snimio je film „Kačaci u Topčideru“. Sledeće godine profesor književnosti Ranko Jovanović snimio je film „Kroz buru i oganj“. Te godine još jedan značajan autor Josip Novak snimio je igrani film o rudarskom životu pod nazivom „Rudareva sreća“. 1931. snimio je međunarodno nagrađivan dokumentarac „Simfonija vode“.
Dok je već 1930. zvuk preplavio bioskope na Zapadu, kod nas je još uvek dominirao nemi film. Za najbolje ostvarenje tih tridesetih godina XX veka smatra se „Sa verom u Boga“ čiji je pisac scenarija, reditelj i snimatelj bio Mihajlo Popović koji je i u drugoj polovini XX veka snimio još dosta značajnih jugoslovenskih filmova.
Naslov „Sa verom u Boga“ je u doba posle Drugog svetkog rata bio neprihvatljiv, te se o ovom filmu dugo ćutalo, a i autor ga se odrekao jer nije bilo boljeg rešenja koje je moglo da spase sudbinu daljeg života Mihajla Popovića. Film je ipak doživeo ponovo svoju premijeru ali tek 25. oktobra 1991, na otvaranju obnovljene dvorane Kinoteke.
Za film „Sa verom u Boga“ vezuje se slična priča kao ona sa „Grešnicom bez greha“. Snimljene „golišave“ scene nisu se našle u finalnoj verziji. U drugoj polovini tridesetih Vladeta Limić i Dragiša Stojadino vić načinili su prve pokušaje snimanja u boji.
U Bosni i Hercegovini Nikola Drakulić 1937. stvara kratki igrani film „Ljubav u Sarajevu“ sa popularnim pevačem sevdalinki Edom Ljubićem u glavnoj ulozi.
Producentska kuća „Artistik film“ Andre Glišića i Zarije Đokića 1938. stvara izvrstan sportski film o biciklističkoj trci kroz Srbiju „Put džinova“, a u sam osvit rata dokumentarno-igrani film „Priča jednog dana“ reditelja Maksa Kalmića koji je stradao kao jedna od prvih žrtava nacističkog terora u Beogradu. Ipak, najznačajnije delo „Artistik filma“ bio je dokumetarac „Golgota Srbije“ reditelja Stanislav Krakova iz 1940.
U Sloveniji je 1931. snimljen film: „U kraljevstvu Zlatoroga“, a 1932. „Triglavske strmine“. Za vreme Drugog svetskog rata većina filmskih autora nije stvarala.
Najpoznatiji filmski autor tog doba bio je Dragoljub Aleksić, poznati jugoslovenki atleta i autor prvog pravog zvučnog igranog filma „Nevinost bez zaštite“ koji je zbog ovog ostvarenja bio optužen na gubitak nacionalne časti. Oslobođen je optužbe 1946. U tehničkoj realizaciji filma Aleksiću je pomogao Stevan Mišković. Mišković je učestvovao i u proizvodnji kratkih animiranih žurnala „Nedeljni pregled“, koji su izlazili svake nedelje od proleća 1943. do leta 1944. godine.
„Nevinost bez zaštite“ je snimljen 1942, za vreme nemačke okupacije i tada je bio na drugom mestu po gledanosti u Srbiji. Dušan Makavejev je 1968. izvukao iz zaborava ovaj film tako što je napravio novo ostvarenje pod istim naslovom, te je u njemu kombinovao postojeći igrani materijal iz 1942. i dokumentarni sa prvobitnom ekipom filma koji govore o teškoj situaciji u tadašnjoj srpskoj kinematografiji. Bilo je to formalno novo obogaćeno izdanje starog filma.
Koliki je uticaj ostavio Dragoljub Aleksić na našu kinematografiju, dovoljno govori činjenica da u igranom filmu „Čarlston za Ognjenku“ iz 2008. Nenad Jezdić glumi akrobatu Aleksića. To je još jedna potvrda da je ova zanimljiva ličnost i dalje aktuelna.
Ostvarenje Vjekoslava Afrića „Slavica“ iz 1947. nosi titulu našeg prvog posleratnog dugometražnog igranog filma. U leto 1946. započeto je snimanje „Slavice“. Snimatelj Žorž Skrigin snimao je malom žurnalskom kamerom. U februaru 1947. film je bio gotov, a svoju premijeru doživeo je 12. maja iste te godine. Interesantan je podatak da reditelj nije bio prisutan na premijeri i da je prvi put, nakon završetka rada na filmu, „Slavicu“ video tek kada je prikazana povodom desetogodišnjice našeg prvog posleratnog igranog filma. 1949. Afrić je snimio i film „Barba Žvane“.
Vjekoslav Afrić je pored toga što se bavio režijom, bio još i glumac i profesor na Akademiji za pozorište, film, radio i televiziju. 1947. snimljen je i film „Živjeće ovaj narod“ u režiji Nikole Popovića, a po scenariju našeg čuvenog književnika Branka Ćopića. 1948. godine snimljena su četiri dugome tražna igrana filma: „Na svoji zemlji“ u režiji France Štiglica, „Besmrtna mladost“ u režiji Vojislava Nanovića, „Život je naš“ u režiji Gustava Gavrina i „Sofka“ u režiji Radoša Novakovića, a po istoimenom romanu Bore Stankovića. Pored već pomenutog filma „Barba Žvane“ 1949. snimljeni su još i filmovi: „Zastava“ u režiji Branka Marjanovića i „Priča o fabrici“ u režiji Vladimira Pogačića.
Većina filmova snimljenih u periodu od 1945. do 1950. imali su za glavnu temu Drugi svetski rat, što je i logično, izuzev par naslova koji su razbijali tadašnja pravila. Kasnije će ratne teme biti sve dosadnije za autore koji su želeli da beleže trenutnu situaciju u društvu, izbegavajući tako namerno ustaljenu tematiku iz prošlosti koja je bila nametnuta od totalitarnog režima.
Podeli na: